‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สญฺญายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิญฺญาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ , นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติฯ ฉพฺพีสติมํฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ปุริมคมเน อฏฺฐารส เวยฺยากรณา;
ทุติยคมเน ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ
ตติยคมเน ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิ;
จตุตฺถคมเน ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ
ทิฏฺฐิสํยุตฺตํ สมตฺตํฯ
4. โอกฺกนฺตสํยุตฺตํ
1. จกฺขุสุตฺตํ
[302] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ วิปริณามิ อญฺญถาภาวิ; โสตํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อญฺญถาภาวิ; ฆานํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อญฺญถาภาวิ; ชิวฺหา อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวี [วิปริณามินี อญฺญถาภาวินี (?)]; กาโย อนิจฺโจ วิปริณามี อญฺญถาภาวี; มโน อนิจฺโจ วิปริณามี อญฺญถาภาวีฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ – อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมิํ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมิํ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ [อภพฺโพว (สี. สฺยา. กํ.)] ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’’ฯ
‘‘ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺมา เอวํ ปญฺญาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ, อยํ วุจฺจติ – ‘ธมฺมานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมิํ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมิํ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’ฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ ปชานาติ เอวํ ปสฺสติ, อยํ วุจฺจติ – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ ปฐมํฯ
2. รูปสุตฺตํ
[303] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘รูปา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามิโน อญฺญถาภาวิโน; สทฺทา อนิจฺจา วิปริณามิโน อญฺญถาภาวิโน; คนฺธา อนิจฺจา วิปริณามิโน อญฺญถาภาวิโน ; รสา อนิจฺจา วิปริณามิโน อญฺญถาภาวิโน; โผฏฺฐพฺพา อนิจฺจา วิปริณามิโน อญฺญถาภาวิโน; ธมฺมา อนิจฺจา วิปริณามิโน อญฺญถาภาวิโนฯ โย , ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมิํ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมิํ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’’ฯ
‘‘ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺมา เอวํ ปญฺญาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ, อยํ วุจฺจติ – ‘ธมฺมานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมิํ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมิํ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’ฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ ปชานาติ เอวํ ปสฺสติ, อยํ วุจฺจติ – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ ทุติยํฯ
3. วิญฺญาณสุตฺตํ
[304] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ วิปริณามิ อญฺญถาภาวิ; โสตวิญฺญาณํ… ฆานวิญฺญาณํ… ชิวฺหาวิญฺญาณํ… กายวิญฺญาณํ… มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อญฺญถาภาวิฯ โย ภิกฺขเว…เป.… สมฺโพธิปรายโน’’ติฯ ตติยํฯ
4. สมฺผสฺสสุตฺตํ
[305] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส, ภิกฺขเว, อนิจฺโจ วิปริณามี อญฺญถาภาวี ; โสตสมฺผสฺโส… ฆานสมฺผสฺโส… ชิวฺหาสมฺผสฺโส… กายสมฺผสฺโส… มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ วิปริณามี อญฺญถาภาวีฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป.… สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ จตุตฺถํฯ
5. สมฺผสฺสชาสุตฺตํ
[306] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา, ภิกฺขเว, เวทนา อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวี; โสตสมฺผสฺสชา เวทนา…เป.… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา…เป.… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา…เป.… กายสมฺผสฺสชา เวทนา…เป.… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวีฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป.… สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ ปญฺจมํฯ
6. รูปสญฺญาสุตฺตํ
[307] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘รูปสญฺญา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวี; สทฺทสญฺญา… คนฺธสญฺญา… รสสญฺญา… โผฏฺฐพฺพสญฺญา… ธมฺมสญฺญา อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวีฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป.… สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ
7. รูปสญฺเจตนาสุตฺตํ
[308] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘รูปสญฺเจตนา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวี; สทฺทสญฺเจตนา… คนฺธสญฺเจตนา… รสสญฺเจตนา… โผฏฺฐพฺพสญฺเจตนา… ธมฺมสญฺเจตนา อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวีฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป.… สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ สตฺตมํฯ
8. รูปตณฺหาสุตฺตํ
[309] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘รูปตณฺหา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวี; สทฺทตณฺหา… คนฺธตณฺหา… รสตณฺหา… โผฏฺฐพฺพตณฺหา… ธมฺมตณฺหา อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวี ฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป.… สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ อฏฺฐมํฯ
9. ปถวีธาตุสุตฺตํ
[310] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘ปถวีธาตุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวี; อาโปธาตุ… เตโชธาตุ… วาโยธาตุ… อากาสธาตุ… วิญฺญาณธาตุ อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวีฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ ‘สทฺธานุสารี…เป.… สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ นวมํฯ
10. ขนฺธสุตฺตํ
[311] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ วิปริณามิ อญฺญถาภาวิ; เวทนา อนิจฺจา วิปริณามี อญฺญถาภาวี; สญฺญา… สงฺขารา อนิจฺจา วิปริณามิโน อญฺญถาภาวิโน; วิญฺญาณํ อนิจฺจํ วิปริณามิ อญฺญถาภาวิ ฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ สทฺทหติ อธิมุจฺจติ, อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ , สปฺปุริสภูมิํ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมิํ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’’ฯ
‘‘ยสฺส โข, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺมา เอวํ ปญฺญาย มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺติ, อยํ วุจฺจติ – ‘ธมฺมานุสารี, โอกฺกนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ, สปฺปุริสภูมิํ โอกฺกนฺโต, วีติวตฺโต ปุถุชฺชนภูมิํ; อภพฺโพ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ยํ กมฺมํ กตฺวา นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา เปตฺติวิสยํ วา อุปปชฺเชยฺย; อภพฺโพ จ ตาว กาลํ กาตุํ ยาว น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ’ฯ โย, ภิกฺขเว, อิเม ธมฺเม เอวํ ปชานาติ เอวํ ปสฺสติ, อยํ วุจฺจติ – ‘โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติฯ ทสมํฯ
โอกฺกนฺตสํยุตฺตํ [โอกฺกนฺติกสํยุตฺตํ (ปี. ก.)] สมตฺตํฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
จกฺขุ รูปญฺจ วิญฺญาณํ, ผสฺโส จ เวทนาย จ;
สญฺญา จ เจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทสาติฯ
5. อุปฺปาทสํยุตฺตํ
1. จกฺขุสุตฺตํ
[312] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ฐิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย โสตสฺส อุปฺปาโท ฐิติ…เป.… โย ฆานสฺส อุปฺปาโท ฐิติ… โย ชิวฺหาย อุปฺปาโท ฐิติ… โย กายสฺส อุปฺปาโท ฐิติ… โย มนสฺส อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ฐิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย จ, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโมฯ โย โสตสฺส นิโรโธ…เป.… โย ฆานสฺส นิโรโธ… โย ชิวฺหาย นิโรโธ… โย กายสฺส นิโรโธ… โย มนสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ ปฐมํฯ
2. รูปสุตฺตํ
[313] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปานํ อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ฐิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย สทฺทานํ… โย คนฺธานํ… โย รสานํ… โย โผฏฺฐพฺพานํ… โย ธมฺมานํ อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ฐิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปานํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโมฯ โย สทฺทานํ… โย คนฺธานํ… โย รสานํ… โย โผฏฺฐพฺพานํ… โย ธมฺมานํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ ทุติยํฯ
3. วิญฺญาณสุตฺตํ
[314] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปาโท ฐิติ…เป.… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป.… โย มโนวิญฺญาณสฺส อุปฺปาโท ฐิติ…เป.… ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิโรโธ…เป.… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป.… โย มโนวิญฺญาณสฺส นิโรโธ…เป.… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ ตติยํฯ
4. สมฺผสฺสสุตฺตํ
[315] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาโท ฐิติ…เป.… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป.… โย มโนสมฺผสฺสสฺส อุปฺปาโท ฐิติ…เป.… ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสสฺส นิโรโธ…เป.… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป.… โย มโนสมฺผสฺสสฺส นิโรโธ…เป.… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ จตุตฺถํฯ
5. สมฺผสฺสชสุตฺตํ
[316] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสชาย เวทนาย อุปฺปาโท ฐิติ…เป.… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป.…ฯ
โย มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย อุปฺปาโท ฐิติ…เป.… ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสชาย เวทนาย นิโรโธ วูปสโม…เป.… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป.… โย มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ ปญฺจมํฯ
6. สญฺญาสุตฺตํ
[317] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปสญฺญาย อุปฺปาโท ฐิติ…เป.… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป.… โย ธมฺมสญฺญาย อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ฐิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสญฺญาย นิโรโธ…เป.… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป.… โย ธมฺมสญฺญาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ
7. สญฺเจตนาสุตฺตํ
[318] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปสญฺเจตนาย อุปฺปาโท ฐิติ…เป.… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป.… โย ธมฺมสญฺเจตนาย อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ฐิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสญฺเจตนาย นิโรโธ…เป.… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป.… โย ธมฺมสญฺเจตนาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ สตฺตมํฯ
8. ตณฺหาสุตฺตํ
[319] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปตณฺหาย อุปฺปาโท ฐิติ…เป.… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว…เป.… โย ธมฺมตณฺหาย อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ฐิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปตณฺหาย นิโรโธ…เป.… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม…เป.… โย ธมฺมตณฺหาย นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ อฏฺฐมํฯ
9. ธาตุสุตฺตํ
[320] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว…เป.… ชรามรณสฺส ปาตุภาโว; โย อาโปธาตุยา… โย เตโชธาตุยา… โย วาโยธาตุยา… โย อากาสธาตุยา… โย วิญฺญาณธาตุยา อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ฐิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา นิโรโธ…เป.… ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม; โย อาโปธาตุยา นิโรโธ… โย เตโชธาตุยา นิโรโธ… โย วาโยธาตุยา นิโรโธ… โย อากาสธาตุยา นิโรโธ… โย วิญฺญาณธาตุยา นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ นวมํฯ
10. ขนฺธสุตฺตํ
[321] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘โย โข, ภิกฺขเว, รูปสฺส อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ฐิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย เวทนาย… โย สญฺญาย… โย สงฺขารานํ… โย วิญฺญาณสฺส อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว, ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท, โรคานํ ฐิติ, ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย จ โข, ภิกฺขเว, รูปสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโมฯ โย เวทนาย… โย สญฺญาย… โย สงฺขารานํ… โย วิญฺญาณสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม, ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ, โรคานํ วูปสโม, ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม’’ติฯ ทสมํฯ
อุปฺปาทสํยุตฺตํ สมตฺตํฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
จกฺขุ รูปญฺจ วิญฺญาณํ, ผสฺโส จ เวทนาย จ;
สญฺญา จ เจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทสาติฯ
6. กิเลสสํยุตฺตํ
1. จกฺขุสุตฺตํ
[322] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย โสตสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย ฆานสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย ชิวฺหาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย กายสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย มนสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนญฺจสฺส จิตฺตํ โหติฯ เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติฯ ปฐมํฯ
2. รูปสุตฺตํ
[323] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเปสุ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย สทฺเทสุ… โย คนฺเธสุ… โย รเสสุ… โย โผฏฺฐพฺเพสุ… โย ธมฺเมสุ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนญฺจสฺส จิตฺตํ โหติฯ เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติฯ ทุติยํฯ
3. วิญฺญาณสุตฺตํ
[324] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺญาณสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย โสตวิญฺญาณสฺมิํ… โย ฆานวิญฺญาณสฺมิํ… โย ชิวฺหาวิญฺญาณสฺมิํ… โย กายวิญฺญาณสฺมิํ… โย มโนวิญฺญาณสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ ยโต โข , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนญฺจสฺส จิตฺตํ โหติฯ เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติฯ ตติยํฯ
4. สมฺผสฺสสุตฺตํ
[325] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย โสตสมฺผสฺสสฺมิํ… โย ฆานสมฺผสฺสสฺมิํ… โย ชิวฺหาสมฺผสฺสสฺมิํ… โย กายสมฺผสฺสสฺมิํ… โย มโนสมฺผสฺสสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป.… อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติฯ จตุตฺถํฯ
5. สมฺผสฺสชสุตฺตํ
[326] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, จกฺขุสมฺผสฺสชาย เวทนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย โสตสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย ฆานสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย ชิวฺหาสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย กายสมฺผสฺสชาย เวทนาย… โย มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป.… อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติฯ ปญฺจมํฯ
6. สญฺญาสุตฺตํ
[327] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสญฺญาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย สทฺทสญฺญาย… โย คนฺธสญฺญาย… โย รสสญฺญาย… โย โผฏฺฐพฺพสญฺญาย… โย ธมฺมสญฺญาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส ฯ ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป.… อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ
7. สญฺเจตนาสุตฺตํ
[328] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสญฺเจตนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย สทฺทสญฺเจตนาย… โย คนฺธสญฺเจตนาย… โย รสสญฺเจตนาย… โย โผฏฺฐพฺพสญฺเจตนาย… โย ธมฺมสญฺเจตนาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป.… อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติฯ สตฺตมํฯ
8. ตณฺหาสุตฺตํ
[329] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปตณฺหาย ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย สทฺทตณฺหาย… โย คนฺธตณฺหาย… โย รสตณฺหาย… โย โผฏฺฐพฺพตณฺหาย… โย ธมฺมตณฺหาย ฉนฺทราโค , จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน…เป.… อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติฯ อฏฺฐมํฯ
9. ธาตุสุตฺตํ
[330] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, ปถวีธาตุยา ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ โย อาโปธาตุยา… โย เตโชธาตุยา… โย วาโยธาตุยา… โย อากาสธาตุยา… โย วิญฺญาณธาตุยา ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนญฺจสฺส จิตฺตํ โหติฯ เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติฯ นวมํฯ
10. ขนฺธสุตฺตํ
[331] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูปสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโส…เป.… โย วิญฺญาณสฺมิํ ฉนฺทราโค, จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสฯ ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ เจตโส อุปกฺกิเลโส ปหีโน โหติ, เนกฺขมฺมนินฺนญฺจสฺส จิตฺตํ โหติฯ เนกฺขมฺมปริภาวิตํ จิตฺตํ กมฺมนิยํ ขายติ, อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสู’’ติฯ ทสมํฯ
กิเลสสํยุตฺตํ สมตฺตํฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
จกฺขุ รูปญฺจ วิญฺญาณํ, ผสฺโส จ เวทนาย จ;
สญฺญา จ เจตนา ตณฺหา, ธาตุ ขนฺเธน เต ทสาติฯ
7. สาริปุตฺตสํยุตฺตํ
1. วิเวกชสุตฺตํ
[332] เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน อนฺธวนํ เตนุปสงฺกมิ ทิวาวิหารายฯ อนฺธวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ
อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยน เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม เตนุปสงฺกมิฯ อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํฯ ทิสฺวาน อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโตฯ กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?
‘‘อิธาหํ, อาวุโส, วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ปฐมา ฌานา วุฏฺฐิโต’ติ วา’’ติฯ ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตาฯ ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ปฐมา ฌานา วุฏฺฐิโต’ติ วา’’ติฯ ปฐมํฯ
2. อวิตกฺกสุตฺตํ
[333] สาวตฺถินิทานํ ฯ อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป.… อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโตฯ กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?
‘‘อิธาหํ , อาวุโส, วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ทุติยา ฌานา วุฏฺฐิโต’ติ วา’’ติฯ ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตาฯ ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ทุติยา ฌานา วุฏฺฐิโต’ติ วา’’ติฯ ทุติยํฯ
3. ปีติสุตฺตํ
[334] สาวตฺถินิทานํฯ อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป.… ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโตฯ กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?
‘‘อิธาหํ, อาวุโส, ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหาสิํ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทมิ; ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ตติยา ฌานา วุฏฺฐิโต’ติ วา’’ติฯ ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตาฯ ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ ตติยา ฌานา วุฏฺฐิโต’ติ วา’’ติฯ ตติยํฯ
4. อุเปกฺขาสุตฺตํ
[335] สาวตฺถินิทานํ ฯ อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป.… ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส สาริปุตฺต, อินฺทฺริยานิ; ปริสุทฺโธ มุขวณฺโณ ปริโยทาโตฯ กตเมนายสฺมา สาริปุตฺโต อชฺช วิหาเรน วิหาสี’’ติ?
‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถา ฌานา วุฏฺฐิโต’ติ วา’’ติฯ ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตาฯ ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ จตุตฺถา ฌานา วุฏฺฐิโต’ติ วา’’ติฯ จตุตฺถํฯ
5. อากาสานญฺจายตนสุตฺตํ
[336] สาวตฺถินิทานํ ฯ อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป.… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป.… วุฏฺฐิโตติ วา’’ติฯ ปญฺจมํฯ
6. วิญฺญาณญฺจายตนสุตฺตํ
[337] สาวตฺถินิทานํฯ อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท…เป.… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป.… วุฏฺฐิโตติ วา’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ
7. อากิญฺจญฺญายตนสุตฺตํ
[338] สาวตฺถินิทานํฯ อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป.… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป.… วุฏฺฐิโตติ วา’’ติฯ สตฺตมํฯ
8. เนวสญฺญานาสญฺญายตนสุตฺตํ
[339] สาวตฺถินิทานํ ฯ อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป.… ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ…เป.… วุฏฺฐิโตติ วา’’ติฯ อฏฺฐมํฯ
9. นิโรธสมาปตฺติสุตฺตํ
[340] สาวตฺถินิทานํฯ อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต…เป.… ฯ ‘‘อิธาหํ, อาวุโส, สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิฯ ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, น เอวํ โหติ – ‘อหํ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ สญฺญาเวทยิตนิโรธา วุฏฺฐิโต’ติ วา’’ติฯ ‘‘ตถา หิ ปนายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตาฯ ตสฺมา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส น เอวํ โหติ – ‘อหํ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘อหํ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน’ติ วา ‘อหํ สญฺญาเวทยิตนิโรธา วุฏฺฐิโต’ติ วา’’ติฯ นวมํฯ
10. สูจิมุขีสุตฺตํ
[341] เอกํ สมยํ อายสฺมา สาริปุตฺโต ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคเห ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ ราชคเห สปทานํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ตํ ปิณฺฑปาตํ อญฺญตรํ กุฏฺฏมูลํ [กุฑฺฑมูลํ (สี. สฺยา. กํ.), กุฑฺฑํ (ปี.)] นิสฺสาย ปริภุญฺชติฯ อถ โข สูจิมุขี ปริพฺพาชิกา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กิํ นุ โข, สมณ, อโธมุโข ภุญฺชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อโธมุโข ภุญฺชามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, สมณ, อุพฺภมุโข [อุทฺธํมุโข (สี. อฏฺฐ.)] ภุญฺชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อุพฺภมุโข ภุญฺชามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, สมณ, ทิสามุโข ภุญฺชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, ทิสามุโข ภุญฺชามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, สมณ, วิทิสามุโข ภุญฺชสี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, วิทิสามุโข ภุญฺชามี’’ติฯ
‘‘‘กิํ นุ, สมณ, อโธมุโข ภุญฺชสี’ติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อโธมุโข ภุญฺชามี’ติ วเทสิฯ ‘เตน หิ, สมณ, อุพฺภมุโข ภุญฺชสี’ติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, อุพฺภมุโข ภุญฺชามี’ติ วเทสิฯ ‘เตน หิ, สมณ, ทิสามุโข ภุญฺชสี’ติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, ทิสามุโข ภุญฺชามี’ติ วเทสิฯ ‘เตน หิ, สมณ, วิทิสามุโข ภุญฺชสี’ติ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ภคินิ, วิทิสามุโข ภุญฺชามี’ติ วเทสิ’’ฯ
‘‘กถญฺจรหิ , สมณ, ภุญฺชสี’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา [สมณา วา พฺราหฺมณา วา (สี.) นิคมนวากฺเย ปน สพฺพตฺถาปิ สมาโสเยว ทิสฺสติ] วตฺถุวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘อโธมุขา ภุญฺชนฺตี’ติฯ เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา นกฺขตฺตวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘อุพฺภมุขา ภุญฺชนฺตี’ติฯ เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคาย [… นุโยคา (สี. สฺยา. กํ. ปี.), … นุโยเคน (?)] มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘ทิสามุขา ภุญฺชนฺตี’ติฯ เย หิ เกจิ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา องฺควิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, อิเม วุจฺจนฺติ, ภคินิ, สมณพฺราหฺมณา ‘วิทิสามุขา ภุญฺชนฺตี’’’ติฯ
‘‘โส ขฺวาหํ, ภคินิ, น วตฺถุวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ, น นกฺขตฺตวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ, น ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิ, น องฺควิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาย มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปมิฯ ธมฺเมน ภิกฺขํ ปริเยสามิ; ธมฺเมน ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา ภุญฺชามี’’ติฯ
อถ โข สูจิมุขี ปริพฺพาชิกา ราชคเห รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาโรเจสิ – ‘‘ธมฺมิกํ สมณา สกฺยปุตฺติยา อาหารํ อาหาเรนฺติ; อนวชฺชํ [อนวชฺเชน (ก.)] สมณา สกฺยปุตฺติยา อาหารํ อาหาเรนฺติฯ เทถ สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ ปิณฺฑ’’นฺติฯ ทสมํฯ
สาริปุตฺตสํยุตฺตํ สมตฺตํฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
วิเวกชํ อวิตกฺกํ, ปีติ อุเปกฺขา จตุตฺถกํ;
อากาสญฺเจว วิญฺญาณํ, อากิญฺจํ เนวสญฺญินา;
นิโรโธ นวโม วุตฺโต, ทสมํ สูจิมุขี จาติฯ
8. นาคสํยุตฺตํ
1. สุทฺธิกสุตฺตํ
[342] สาวตฺถินิทานํ ฯ ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, นาคโยนิโยฯ กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา นาคา, ชลาพุชา นาคา, สํเสทชา นาคา, โอปปาติกา นาคา – อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส นาคโยนิโย’’ติฯ ปฐมํฯ
2. ปณีตตรสุตฺตํ
[343] สาวตฺถินิทานํฯ ‘‘จตสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, นาคโยนิโยฯ กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา นาคา, ชลาพุชา นาคา, สํเสทชา นาคา, โอปปาติกา นาคาฯ ตตฺร , ภิกฺขเว, อณฺฑเชหิ นาเคหิ ชลาพุชา จ สํเสทชา จ โอปปาติกา จ นาคา ปณีตตราฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, อณฺฑเชหิ จ ชลาพุเชหิ จ นาเคหิ สํเสทชา จ โอปปาติกา จ นาคา ปณีตตราฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, อณฺฑเชหิ จ ชลาพุเชหิ จ สํเสทเชหิ จ นาเคหิ โอปปาติกา นาคา ปณีตตราฯ อิมา โข, ภิกฺขเว, จตสฺโส นาคโยนิโย’’ติฯ ทุติยํฯ
3. อุโปสถสุตฺตํ
[344] เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ อณฺฑชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺฐกายา จ ภวนฺตี’’ติ?
‘‘อิธ , ภิกฺขุ, เอกจฺจานํ อณฺฑชานํ นาคานํ เอวํ โหติ – ‘มยํ โข ปุพฺเพ กาเยน ทฺวยการิโน อหุมฺห, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโนฯ เต มยํ กาเยน ทฺวยการิโน, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโน, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปนฺนาฯ
สจชฺช มยํ กาเยน สุจริตํ จเรยฺยาม, วาจาย สุจริตํ จเรยฺยาม, มนสา สุจริตํ จเรยฺยาม, เอวํ มยํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยามฯ หนฺท, มยํ เอตรหิ กาเยน สุจริตํ จราม, วาจาย สุจริตํ จราม, มนสา สุจริตํ จรามา’ติฯ อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ อณฺฑชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺฐกายา จ ภวนฺตี’’ติฯ ตติยํฯ
4. ทุติยอุโปสถสุตฺตํ
[345] สาวตฺถินิทานํ ฯ อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ ชลาพุชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺฐกายา จ ภวนฺตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ…เป.… อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ ชลาพุชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺฐกายา จ ภวนฺตี’’ติฯ จตุตฺถํฯ
5. ตติยอุโปสถสุตฺตํ
[346] สาวตฺถินิทานํฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ สํเสทชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺฐกายา จ ภวนฺตี’’ติ? ‘‘อิธ, ภิกฺขุ…เป.… อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ สํเสทชา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺฐกายา จ ภวนฺตี’’ติฯ ปญฺจมํฯ
6. จตุตฺถอุโปสถสุตฺตํ
[347] สาวตฺถินิทานํฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ โอปปาติกา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺฐกายา จ ภวนฺตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺจานํ โอปปาติกานํ นาคานํ เอวํ โหติ – ‘มยํ โข ปุพฺเพ กาเยน ทฺวยการิโน อหุมฺห, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโนฯ เต มยํ กาเยน ทฺวยการิโน, วาจาย ทฺวยการิโน, มนสา ทฺวยการิโน, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปนฺนาฯ
สจชฺช มยํ กาเยน สุจริตํ จเรยฺยาม , วาจาย… มนสา สุจริตํ จเรยฺยาม, เอวํ มยํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยามฯ หนฺท, มยํ เอตรหิ กาเยน สุจริตํ จราม, วาจาย… มนสา สุจริตํ จรามา’ติฯ อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺเจ โอปปาติกา นาคา อุโปสถํ อุปวสนฺติ โวสฺสฏฺฐกายา จ ภวนฺตี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ
7. สุตสุตฺตํ
[348] สาวตฺถินิทานํฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี โหติ, มนสา ทฺวยการี โหติฯ ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อณฺฑชา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติฯ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติฯ สตฺตมํฯ
8. ทุติยสุตสุตฺตํ
[349] สาวตฺถินิทานํฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?…เป.… อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติฯ อฏฺฐมํฯ
9. ตติยสุตสุตฺตํ
[350] สาวตฺถินิทานํฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สํเสทชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?…เป.… อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สํเสทชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติฯ นวมํฯ
10. จตุตฺถสุตสุตฺตํ
[351] สาวตฺถินิทานํฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการีฯ ตสฺส สุตํ โหติ – ‘โอปปาติกา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติฯ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติฯ ทสมํฯ
11-20. อณฺฑชทานูปการสุตฺตทสกํ
[352-361] เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการีฯ ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อณฺฑชา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติฯ โส อนฺนํ เทติฯ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ
อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ…เป.… อุปปชฺชตีติ…เป.… โส ปานํ เทติ…เป.… วตฺถํ เทติ…เป.… ยานํ เทติ…เป.… มาลํ เทติ…เป.… คนฺธํ เทติ…เป.… วิเลปนํ เทติ…เป.… เสยฺยํ เทติ…เป.… อาวสถํ เทติ…เป.… ปทีเปยฺยํ เทติฯ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อณฺฑชานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติฯ วีสติมํฯ
21-50. ชลาพุชาทิทานูปการสุตฺตตฺติํสกํ
[362-391] สาวตฺถินิทานํฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ชลาพุชานํ นาคานํ…เป.… สํเสทชานํ นาคานํ…เป.… โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติ?
‘‘อิธ, ภิกฺขุ, เอกจฺโจ กาเยน ทฺวยการี โหติ, วาจาย ทฺวยการี, มนสา ทฺวยการีฯ ตสฺส สุตํ โหติ – ‘โอปปาติกา นาคา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติฯ โส อนฺนํ เทติ…เป.… ปานํ เทติ…เป.… ปทีเปยฺยํ เทติฯ โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ อยํ โข, ภิกฺขุ, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา โอปปาติกานํ นาคานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’ติฯ
(อิมินา เปยฺยาเลน ทส ทส สุตฺตนฺตา กาตพฺพาฯ เอวํ จตูสุ โยนีสุ จตฺตาลีสํ เวยฺยากรณา โหนฺติฯ ปุริเมหิ ปน ทสหิ สุตฺตนฺเตหิ สห โหนฺติ ปณฺณาสสุตฺตนฺตาติฯ)
นาคสํยุตฺตํ สมตฺตํฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
สุทฺธิกํ ปณีตตรํ, จตุโร จ อุโปสถา;
ตสฺส สุตํ จตุโร จ, ทานูปการา จ ตาลีสํ;
ปณฺณาส ปิณฺฑโต สุตฺตา, นาคมฺหิ สุปฺปกาสิตาติฯ
